Riool, rails en asfalt

Toen de Haagsche Tramwaymaatschappij (HTM) in 1896 bij het gemeentebestuur van Den Haag toestemming vroeg om haar paardentram om te zetten in een elektrisch net, barstte in Den Haag een heftige discussie los. Veel Hagenaars waren bang dat de bovengrondse geleiding gevaarlijk zou zijn en de straten zou ontsieren. Ook de rijksoverheid was sterk gekant tegen bovenleiding in en rond het Buitenhof. Uiteindelijk besloot de Haagse gemeenteraad om de HTM toch elektrische trams te laten exploiteren en een nieuwe brede straat - de Hofweg - in het centrum aan te leggen waarover deze zouden rijden. De tram maakte vervoer over grotere afstanden mogelijk en was met zijn lagere prijzen een meer democratisch vervoermiddel dan de paardentram eerder. Bovendien was hij aanleiding om de straten van elektrische straatverlichting en reclames te voorzien. De elektrische tram fungeerde zo op meerdere manieren als een symbool van het moderne Den Haag.

Het boek behandelt niet alleen de Haagse tram, maar ook de trams in Amsterdam, Rotterdam en Utrecht en de opkomst van de auto en fiets en besteedt tevens aandacht aan de sanitaire omstandigheden op straat. De grotere bestuurlijke mogelijkheden van de stadsbesturen en veranderende ideeën over reinheid en hygiëne zorgden voor de introductie van trottoirs vanaf 1860, die dienden als strook waar voetgangers ongehinderd door het rijverkeer en straatvuil over straat konden lopen. Parallel aan de aanleg van de trottoirs werden ook de bovengronds lopende straatgoten vervangen door ondergrondse riolen, die na 1890 bovendien deel maakten van complete rioolstelsels met stoombemaling die afval- en regenwater en fecaliën ineens afvoerden naar buiten de bebouwde kom. In Den Haag werd dit rioolstelsel relatief vroeg aangelegd vanwege de slechte afwatering en beroerde sanitaire omstandigheden in de stad, in Amsterdam vond de aanleg van dit rioolstelsel veel later plaats en de binnenstadsgrachten nog lang gebruikt om allerlei soorten afval te lozen. In Den Haag werden met de aanleg van het rioolstelsel rond 1900 alle nog resterende grachten in de binnenstad gedempt, in Amsterdam konden deze niet worden gemist als afvoerkanalen en werd slechts een klein deel ervan gedempt. De sanitaire techniek deed zo Den Haag zijn karakter als grachtenstad compleet verliezen, waar dit karakter in Amsterdam grotendeels onaangetast bleef.

In dit boek op het snijvlak van techniek- en stadsgeschiedenis staat de wisselwerking tussen de techniek en het karakter en gebruik van de straat centraal. De uiteenlopende manieren waarop riolen, trams en asfalt werden toegepast, resulteerden in stadsbeelden van uiteenlopend karakter. De geschiedenis van het Rokin en het Damrak, de Coolsingel, het Spui en het Buitenhof, en het Vredenburg toont dit.